Η Χρυσοβίτσα Ξηρομέρου βρίσκεται στο νοτιοδυτικό τμήμα της τέως επαρχίας Βόνιτσας και Ξηρομέρου. Απέχει 15χλμ από τον Αστακό και 40 χλμ από το Αγρίνιο και το Μεσολόγγι. Το χωριό είναι κτισμένο αμφιθεατρικά σε υψόμετρο 120μ στην ανατολική πλαγιά του υψώματος Αλογοβούνι. (υψομ. 609μ.). Η περιφέρειά της περιτριγυρίζεται από τα χωριά Μαχαιράς (Β), Βασιλόπουλο, Καραϊσκάκη (Δ), Βασιλόπουλο, κτήμα Λεσινίου (Ν) Βλιζιανίτικα Πηγάδια, Αγράμπελα, Πρόδρομος (Α). Το έδαφος του χωριού είναι ημιορεινό και η περιφέρεια της φθάνει μέχρι χαμηλά στον κάμπο. Οι κάτοικοι ερμηνεύουν το σημερινό όνομα από το χρυσός τόπος, γόνιμος και με ήπιο κλίμα. Στην κοιλάδα χαμηλά στο χωριό περνάει ο ξεροπόταμος Γερομπόρος που πηγάζει από τα υψώματα της Κωνωπίνας, ενώ γύρω από το χωριό απλώνονταν το περίφημο Ακαρνανικό δάσος. Το χωριό αναφέρεται για πρώτη φορά την εποχή της Τουρκοκρατίας το 1521 που είχε 89 οικογένειες και το 1562 αυξήθηκε σε 135 οικογένειες. Τα επόμενα χρόνια ο πληθυσμός μειώνεται σημαντικά. Έτσι το 1642 είχε 31 οικογένειες, το 1684 23, το 1732 31, το 1815 10, ενώ το 1802 είχε επτά οικογένειες, σύμφωνα με τον Πουκεβίλ. Σε επίκαιρη θέση μέσα στο χωριό σώζεται Πύργος ή Κούλια, όπου έμενε ο Τούρκος αγάς, στον οποίο ανήκαν τα καλλίτερα χωράφια επί Τουρκοκρατίας. Μια ισχυρή τοποθεσία στο ύψωμα «Τσαγκάρη» που είναι μαζί και ασφαλής δρόμος διαφυγής, λέγεται «Λημέρι του Κατσαντώνη». Σημαντική ήταν η προσφορά στην επανάσταση του 1821, παρά το μικρό του μέγεθος. Από τους αγωνιστές του 1821 περισσότερο διακρίθηκε ο Νικολός Ζορμπάς , που πήρε μέρος σε πολλές μάχες αλλά κυρίως συνδέθηκε με την υπεράσπιση του φρουρίου του Λεσινίου. Τον Οκτώβριο του 1824 παρέμεινε στη Χρυσοβίτσα για αρκετές μέρες ο Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος για ν’ αναρρώσει από την αρρώστια, που υπέφερε και τον εμπόδιζε ν’ ασκεί τα καθήκοντά του. Επίσης στη Χρυσοβίτσα είχε το στρατόπεδό του ο Γιάννης Ράγκος από τις 16/9/1827 μέχρι 22/3/1828, το οποίο ενισχύθηκε αργότερα με τις δυνάμεις του Γ. Τσόγκα και του Κ. Μπότσαρη. Το 1828 υπηρετούσαν στη χιλιαρχία του Γαρδικιώτη Γρίβα 10 Χρυσοβιτσάνοι οι: Νικολός Ζορμπάς, Ευστάθ. Κομπορόζος, Κώστας Ζορμπάς, Παύλος Κομπορόζος, Αναστάσης Τασάς, Παναγής Φατσιλέτος, Γεωργάκης Τσόμπος, Μήτσος Ζορμπάς, Δημήτριος Ζορμπάς και Σπύρος Ταπραντζής. Τα αδέλφια Κώστας και Ευστάθιος Γκόλιας σκοτώθηκαν στην έξοδο του Μεσολογγίου. Στους νεότερους αγώνες το 1912-1922 σκοτώθηκαν δέκα (10) Χρυσοβιτσάνοι ήτοι οι: Γεώργιος Στ. Γκόλιας, Αθανάσιος Σπυρ. Ζορμπάς, Μιχαήλ Ευστ. Ζορμπάς, Αλέξανδρος Δημ. Καρακώστας, Κων/νος Ιω. Κρανιώτης, Παύλος Ευστ. Παπαδημητρίου, Αχιλλεύς Απ. Πίττας, Δημήτριος Νικ. Πόπης, Νικόλαος Α. Τόλης, Κων/νος Ν. Τσόμπος, Κων/νος Βασ. Φραγκογιάννης ενώ το 1940-1941 σκοτώθηκαν τέσσερις ήτοι οι: Ευάγγελος Φωτ. Μούρκας, Δημήτριος Σωτ. Μούρκας, Ιωάννης Κων/νου Ράπτης και Δημήτριος Θεοδ. Χαντζής. Στην διάρκεια της Εθνικής Αντίστασης στις 5/5/1943 Ελληνικές δυνάμεις στην Τσαπουρνιά έστησαν ενέδρα στις Ιταλικές δυνάμεις και μετά από συμπλοκή αιχμαλώτισαν όλη την ιταλική δύναμη. Στις 8/5/1943 ισχυρές ιταλικές δυνάμεις μπήκαν στη Χρυσοβίτσα και για αντίποινα έκαψαν το χωριό. Από τους γέροντες του χωριού άλλους σκότωσαν κι άλλους έκαψαν ζωντανούς. Θύματα της θηριωδίας τους υπήρξαν οι: Κώστας Τσόμπος, Ευάγγελος Κιτσοκώστας, Σταύρος Γκόλιας, Αθανάσιος Βακράκος (από Λεπενού που έμενε στο χωριό) Παναγιώτης Ταπραντζής και Πανωραία Φατσιλέτου. Οι Ιταλοί συνέχισαν το καταστροφικό τους έργο καίγοντας με τη σειρά τα χωριά Αγράμπελο, Πρόδρομος και Μαχαιρά.
Γύρω από το χωριό υπήρχαν κι άλλοι μικροί οικισμοί, οι οποίοι ενώθηκαν μετά την απελευθέρωση και δημιούργησαν το σημερινό χωριό. Σήμερα η περιφέρεια του χωριού είναι 22.352 στρ. Μετά την επανάσταση ανήκε στο Δήμο Αστακού και είχε το 1846 293 κατ. Το 1851 είχε 186 κατ. το 1890 301, το 1920 593 και το 1928 534 κατ και σκηνίτες 42. Το 1940 είχε 608 μαζι με το Στουρνάρι, το 1951 είχε 731 κατ. το 1961 689, το 1971 501, το 1981 441 και το 2001 είχε 456 κατοίκους. Από το 1998 ανήκει ως Δημοτικό διαμέρισμα στο Δήμο Αστακού. Οι κάτοικοί του ασχολούνται με τη γεωργία και την κτηνοτροφία. Κύρια γεωργικά προϊόντα είναι τα σιτηρά, το τριφύλλι, το καλαμπόκι και μέχρι πρόσφατα ο καπνός. Περιζήτητη ήταν η φακή της Χρυσοβίτσας, η οποία βραβεύθηκε στη Διεθνή Έκθεση Θεσ/νίκης. Η περιοχή είναι ιδανική για χειμαδοτόπι.
Στη θέση απέναντι από το χωριό σ΄ ένα κωνοειδές ύψωμα, γνωστό ως «κάστρο» ήταν χτισμένα τ΄ αρχαία Κόροντα, των οποίων η ακρόπολη σώζεται νοτιοανατολικά του σημερινού χωριού. Η ονομασία είναι προελληνική και βρέθηκαν όστρακα της Μεσολιθικής εποχής (1900-1580π.Χ). Οι δυο θολωτοί τάφοι, που βρέθηκαν το 1956 ανήκουν στην Υστεροελλαδική εποχή 3 (1425-1100π.Χ). Σώζονται τα κυκλώπεια τείχη της πόλεως και έχουν βρεθεί αρχαίοι τάφοι με σημαντικά ευρήματα αφού ήταν από τις σημαντικότερες πόλεις των Ακαρνάνων. Όλα αυτά μαρτυρούν την ύπαρξη της πόλεως από την προϊστορική εποχή όπως και το προελληνικό όνομα της. Το τείχος της είναι από τα καλύτερα δείγματα Ακαρνανικής τειχοποιϊας, η δε πόλη χρονολογείται γύρω στα 1800π.Χ. Πάνω στην αρχαιοελληνική πόλη θεμελιώθηκε η ιστορική πόλη, στην οποία αναφέρει και ο Θουκυδίδης (Β΄ 102, 1) όταν στην διάρκεια του Πελοποννησιακού πολέμου εκδιώχθηκε η Σπαρτιατόφιλη μερίδα με την βοήθεια των Αθηναίων και κατέλαβε την αρχή ο Κύνης ο Θεολύτου. Αργότερα η πόλη γνώρισε τη δήωση και την καταστροφή κατά την εκστρατεία του Αγησιλάου. Η πόλη είχε τρεις πύλες εντυπωσιακής τεχνικής, μια ανατολική, μια βόρεια και μια βορειοδυτική με κεντρική τη δεύτερη στην οποία υπήρχαν εκατέρωθεν του δρόμου τάφοι. Λίγο πιο μέσα από την κεντρική πύλη και μετά το δεύτερο περίβολο υπάρχει ημικυκλικό κτίσμα με μεγάλους δρόμους. Από την ανασκαφική έρευνα του 1956 αποκαλύφθηκε η αγορά με πολλά ενδιαφέροντα κτίσματα, μια θαυμάσια δεξαμενή κι ο ναός κτίσμα του Δ΄ π.Χ. αι. δωρικού ρυθμού και περίπτερος, που ήταν αφιερωμένος σε γυναικεία θεότητα. Στο εκκλησάκι του Αϊ Θανάση αποκαλύφθηκε η θεμελίωση άλλου ναού, πιο κάτω στο πηγάδι Σορόκι βρέθηκαν τα θεμέλια πολλών κατοικιών και μερικά πήλινα αγγεία της καθημερινής ζωής και μέσα στην κοίτη του Γερομπόρου ένα θαυμάσια διατηρημένο και εξαιρετικής τέχνης αρχαίο πηγάδι. Στην πόλη έχουν βρεθεί αρχαίοι τάφοι με σημαντικά ευρήματα, όπως κοσμήματα, νομίσματα, αγγεία κ.α. Ευρήματα της πόλεως από τις ανασκαφές που έγιναν το 1906 από τον Γ. Σωτηριάδη και το 1956 από τον Ν. Ζαφειρόπουλο βρίσκονται στο Αρχαιολογικό Μουσείο Αγρινίου. Τα ονόματα των Κορονταίων, που αποκαλύφθηκαν κυρίως από τις επιτύμβιες στήλες είναι: Αλέξανδρος, Σύναυρος, Υβρία, Πολέμαρχος, Αισχρίων, Κύνης, Θεόλυτος, Φιλόνικος, Αριστοφάνης, Νικοφάνης, Στρατονίκα, Λισφίνας, Αξίοχος Πίμφις, Νίκαιος, Νικίας.
Άγιος Γεώργιος Είναι ο ενοριακός ναός του χωριού κι είναι χτισμένος στην πλατεία στο μέρος όπου παλαιότερα υπήρχε νεκροταφείο. Η μικρή εκκλησία επεκτάθηκε δυο φορές με δωρητή το τσέλιγκα του Στουρναρίου Νούσα. Αργότερα προστέθηκαν δυο μεγάλα καμπαναριά. Η εκκλησία είναι ρυθμού βασιλικής και στο εσωτερικό της έχει ζωγραφισμένες αξιόλογες λαϊκές τοιχογραφίες.
Άγιος Αθανάσιος
Είναι χτισμένο σ΄ένα ύψωμα κοντά στο Σορόκι και θεμελιωμένο πάνω σε ερείπια αρχαίου δωρικού ναού. Γιορτάζει στις 2 Μαΐου, όπου γίνεται και το πανηγύρι του χωριού.
Αγία Τριάδα
Είναι μεγάλη εκκλησία χτισμένη στην ομώνυμη τοποθεσία δίπλα από το σχολείο. Έρχεται δεύτερη σε χωρητικότητα εκκλησία μετά τον Αϊ-Γιώργη.
Αγία Βαρβάρα
Εκκλησάκι χτισμένο λίγο έξω από το χωριό στην αριστερή πλευρά του δρόμου που πάει για το κάμπο.
Προφήτης Ηλίας
Βρίσκεται νότια 9 χιλιόμετρα περίπου έξω απ’το χωριό πάνω σ΄ένα λοφίσκο απ’ όπου βιγλίζει τον κάμπο και το Λεσίνι.
Άγιος Γεράσιμος
Εκκλησάκι χτισμένο στην κορυφή του χωριού μέσα σ΄ένα δασύλλιο με ελιές.
Άγιος Δημήτριος
Βρίσκεται στην δεξιά άκρη του χωριού σε μια τοποθεσία γεμάτη δέντρα και πράσινο.
Άγιος Ταξιάρχης
Το ξωκλήσι είναι χτισμένο ανατολικά του χωριού σε απόσταση 2 περίπου χλμ δίπλα από τα ερείπια πολαιότερης εκκλησίας.
Άγιος Κων/νος και Ελένη
Βρίσκεται βόρεια έξω από το χωριό κοντά στα σύνορα με την κοινοτική περιφέρεια του Μαχαιρά.
Υπάρχουν επίσης ερείπια από ξωκλήσια: της Παναγίας, του Αγ. Νικολάου, του Αγ. Στυλιανού, του Αγ. Σπυρίδωνος, του Αγ. Ιωάννη και του Οσίου Λουκά.
Νότια του χωριού υπήρχε ο οικισμός Στουρνάρι. Ήταν το έβδομο Καραγκουνοχώρι, που διαλύθηκε πριν πενήντα χρόνια. Η επίσημη ονομασία του ήταν Στουρνάρι (από την περιοχή που ήταν στουρναρότοπος) αλλά γνωστότερο ήταν με το όνομα του αρχιτσέλιγκα Νούσα. Στην αρχή ήταν χειμαδοτόπι και ύστερα χτίστηκε ο οικισμός γύρω στο 1870. Οι κάτοικοι ασχολούνταν με την κτηνοτροφία και πολλοί ήταν αγωγιάτες. Είχαν αρκετά μουλάρια και άλογα και κουβαλούσαν διάφορα προϊόντα, όπως το βελανίδι στον Αστακό και τον Άγιο Παντελεήμονα. Σύμφωνα με τις απογραφές ο οικισμός αριθμούσε το 1890 116 κατοίκους, το 1894 94 κατ. και το 1928 μόλις 55 κατ. Το 1980 δεν αναφέρεται ο πληθυσμός του πρέπει όμως να περιλαμβάνεται σ’ αυτόν της Χρυσοβίτσας που είχε τότε 608 κατ. Μετά τη διάλυσή του οι κάτοικοι μετοίκισαν στα χωριά Αγράμπελο, Παλαιομάνινα και Στρογγυλοβούνι αλλά και στην Αθήνα. Κύρια αιτία της διαλύσεως του χωριού ήταν το άσχημο κλίμα της περιοχής, που ήταν θερμό και υγρό και οι διενέξεις με τους κατοίκους της Χρυσοβίτσας, αφού τα πολλά κοπάδια τους δημιουργούσαν προβλήματα στους ντόπιους. Τα ονόματα των οικογενειών του οικισμού ήταν: Γιώκας, Γκουτσέλης, Ζίντρος, Κάμπος, Καπουράνης, Κόρτσας, Κωνσταντίνου, Μάρας, Μαρίνας, Νούσας, Πόπης Σουροβέλης και Τάσης.
Οι φιλοπρόοδοι Χρυσοβιτσάνοι έχουν να παρουσιάσουν πολλές δραστηριότητες. Έτσι ίδρυσαν Αγροτικό σύλλογο το 1981 με σκοπό την συνδικαλιστική οργάνωση των αγροτών. Το καταστατικό του συλλόγου αναγνωρίστηκε με την υπ΄αριθ. 38/1982 απόφαση του Πολυμελούς Πρωτοδικείου Μεσολογγίου. Γύρω στο 1950 ίδρυσαν Γεωργικό Πιστωτικό Συνεταιρισμό, με σκοπό τη βελτίωση της θέσης του αγρότη και τη συγκέντρωση, την εμπορία και την διάθεση της αγροτικής παραγωγής των συνεταίρων, ο οποίος είναι μέλος της Ένωσης Γεωργικών Συνεταιρισμών Ξηρομέρου. Το 1958 ίδρυσαν Συνεταιρισμό Ακτημόνων και μέσω αυτού και ύστερα από μακροχρόνιους αγώνες κατώρθωσαν μαζί με τους άλλους κατοίκους της περιοχής, το έτος 1979 να διανεμηθεί το αγρόκτημα Λεσίνι στους ακτήμονες καλλιεργητές των παραλεσινίων χωριών. Επίσης ίδρυσαν το ΤΟΕΒ Χρυσοβίτσας για την άρδευση των αγροκτημάτων τους, στα οποία προηγήθηκε αναδασμός. Οι φίλοι του αθλητισμού στη Χρυσοβίτσα ίδρυσαν Αθλητικό Σύλλογο για την καλλιέργεια και την ανάπτυξη του αθλητισμού. Η επωνυμία του αθλητικού σωματείου είναι «ΑΘΛΗΤΙΚΗ ΕΝΩΣΗ ΧΡΥΣΟΒΙΤΣΑΣ», το δε καταστατικό του εγκρίθηκε με την υπ΄αριθ. 73/1983 απόφαση του Πολυμελούς Πρωτοδικείου Μεσολογγίου. Η ποδοσφαιρική ομάδα του πήρε μέρος στο ερασιτεχνικό πρωτάθλημα του νομού στα πρώτα χρόνια κι επανέρχεται μετά από ένα μεγάλο διάλειμμα με πολλές ελπίδες για διάκριση. Τέλος οι Χρυσοβιτσάνοι της Αθήνας το 1976 ίδρυσαν σύλλογο με σκοπό να διατηρήσουν και συσφίξουν τους δεσμούς, μεταξύ των και να βοηθήσουν στην ανάπτυξη της γενέτειρας. Με την υπ΄αριθ. 84/1977 απόφαση του Πολυμελούς Πρωτοδικείου Αθηνών εγκρίθηκε το καταστατικό του σωματείου με την επωνυμία Σύνδεσμος Χρυσοβιτσάνων Ξηρομέρου «Τα Κόροντα». Οι δραστήριες διοικήσεις του Συνδέσμου Χρυσοβιτσάνων έχουν να παρουσιάσουν από της ιδρύσεως του μέχρι σήμερα ένα πλούσιο πολιτιστικό έργο. Συγκεκριμένα πέτυχαν: την έκδοση της διμηνιαίας εφημερίδας με το τίτλο «ΧΡΥΣΟΒΙΤΣΑΝΙΚΑ ΝΕΑ» από το 1981 μέχρι σήμερα, την έκδοση τηλεφωνικού καταλόγου με τα ονόματα και τα τηλέφωνα όλων των απανταχού Χρυσοβιτσάνων, την διοργάνωση πολιτιστικών εκδηλώσεων τον Αύγουστο στο χωριό, την διοργάνωση εκδρομών, χοροεσπερίδων, την καθιέρωση χρηματικών βραβείων στους καλλίτερους μαθητές του Δημοτικού Σχολείου, την έκδοση ημερολογίων, ίδρυση τράπεζας αίματος, την οικονομική ενίσχυση των φορέων του χωριού κλπ. Ακόμη εξέδωσε το βιβλίο του Αλέξανδρου Σάββα με τον τίτλο «ΜΕΛΕΤΗΜΑΤΑ ΤΟΥ ΞΗΡΟΜΕΡΟΥ» που περιέχει ιστορικά και λαογραφικά στοιχεία του χωριού. Βιβλία για το χωριό με πολλά ιστορικά και λαογραφικά στοιχεία έχουν γράψει: ο Αθαν, Σώλος με τον τίτλο: «Το χωριό μου, η Χρυσοβίτσα» καθώς κι ο Παν. Λαζαρόπουλος με τους τίτλους: «Η μεγάλη Γύρα» «Στο δρόμο της Μέλισσας» «Η πορφύρα του δειλινού» και τα «Πρόσωπα του φεγγαριού».
