Η Χρυσοβίτσα Ξηρομέρου βρίσκεται στο νοτιοδυτικό τμήμα της τέως επαρχίας Βόνιτσας και Ξηρομέρου. Απέχει 15χλμ από τον Αστακό και 40 χλμ από το Αγρίνιο και το Μεσολόγγι. Το χωριό είναι κτισμένο αμφιθεατρικά σε υψόμετρο 120μ στην ανατολική πλαγιά του υψώματος Αλογοβούνι. (υψομ. 609μ.). Η περιφέρειά της περιτριγυρίζεται από τα χωριά Μαχαιράς (Β), Βασιλόπουλο, Καραϊσκάκη (Δ), Βασιλόπουλο, κτήμα Λεσινίου (Ν) Βλιζιανίτικα Πηγάδια, Αγράμπελα, Πρόδρομος (Α). Το έδαφος του χωριού είναι ημιορεινό και η περιφέρεια της φθάνει μέχρι χαμηλά στον κάμπο. Οι κάτοικοι ερμηνεύουν το σημερινό όνομα από το χρυσός τόπος, γόνιμος και με ήπιο κλίμα. Στην κοιλάδα χαμηλά στο χωριό περνάει ο ξεροπόταμος Γερομπόρος που πηγάζει από τα υψώματα της Κωνωπίνας, ενώ γύρω από το χωριό απλώνονταν το περίφημο Ακαρνανικό δάσος. Το χωριό αναφέρεται για πρώτη φορά την εποχή της Τουρκοκρατίας το 1521 που είχε 89 οικογένειες και το 1562 αυξήθηκε σε 135 οικογένειες. Τα επόμενα χρόνια ο πληθυσμός μειώνεται σημαντικά. Έτσι το 1642 είχε 31 οικογένειες, το 1684 23, το 1732 31, το 1815 10, ενώ το 1802 είχε επτά οικογένειες, σύμφωνα με τον Πουκεβίλ. Σε επίκαιρη θέση μέσα στο χωριό σώζεται Πύργος ή Κούλια, όπου έμενε ο Τούρκος αγάς, στον οποίο ανήκαν τα καλλίτερα χωράφια επί Τουρκοκρατίας. Μια ισχυρή τοποθεσία στο ύψωμα «Τσαγκάρη» που είναι μαζί και ασφαλής δρόμος διαφυγής, λέγεται «Λημέρι του Κατσαντώνη». Σημαντική ήταν η προσφορά στην επανάσταση του 1821, παρά το μικρό του μέγεθος. Από τους αγωνιστές του 1821 περισσότερο διακρίθηκε ο Νικολός Ζορμπάς , που πήρε μέρος σε πολλές μάχες αλλά κυρίως συνδέθηκε με την υπεράσπιση του φρουρίου του Λεσινίου. Τον Οκτώβριο του 1824 παρέμεινε στη Χρυσοβίτσα για αρκετές μέρες ο Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος για ν’ αναρρώσει από την αρρώστια, που υπέφερε και τον εμπόδιζε ν’ ασκεί τα καθήκοντά του. Επίσης στη Χρυσοβίτσα είχε το στρατόπεδό του ο Γιάννης Ράγκος από τις 16/9/1827 μέχρι 22/3/1828, το οποίο ενισχύθηκε αργότερα με τις δυνάμεις του Γ. Τσόγκα και του Κ. Μπότσαρη. Το 1828 υπηρετούσαν στη χιλιαρχία του Γαρδικιώτη Γρίβα 10 Χρυσοβιτσάνοι οι: Νικολός Ζορμπάς, Ευστάθ. Κομπορόζος, Κώστας Ζορμπάς, Παύλος Κομπορόζος, Αναστάσης Τασάς, Παναγής Φατσιλέτος, Γεωργάκης Τσόμπος, Μήτσος Ζορμπάς, Δημήτριος Ζορμπάς και Σπύρος Ταπραντζής. Τα αδέλφια Κώστας και Ευστάθιος Γκόλιας σκοτώθηκαν στην έξοδο του Μεσολογγίου. Στους νεότερους αγώνες το 1912-1922 σκοτώθηκαν δέκα (10) Χρυσοβιτσάνοι ήτοι οι: Γεώργιος Στ. Γκόλιας, Αθανάσιος Σπυρ. Ζορμπάς, Μιχαήλ Ευστ. Ζορμπάς, Αλέξανδρος Δημ. Καρακώστας, Κων/νος Ιω. Κρανιώτης, Παύλος Ευστ. Παπαδημητρίου, Αχιλλεύς Απ. Πίττας, Δημήτριος Νικ. Πόπης, Νικόλαος Α. Τόλης, Κων/νος Ν. Τσόμπος, Κων/νος Βασ. Φραγκογιάννης ενώ το 1940-1941 σκοτώθηκαν τέσσερις ήτοι οι: Ευάγγελος Φωτ. Μούρκας, Δημήτριος Σωτ. Μούρκας, Ιωάννης Κων/νου Ράπτης και Δημήτριος Θεοδ. Χαντζής. Στην διάρκεια της Εθνικής Αντίστασης στις 5/5/1943 Ελληνικές δυνάμεις στην Τσαπουρνιά έστησαν ενέδρα στις Ιταλικές δυνάμεις και μετά από συμπλοκή αιχμαλώτισαν όλη την ιταλική δύναμη. Στις 8/5/1943 ισχυρές ιταλικές δυνάμεις μπήκαν στη Χρυσοβίτσα και για αντίποινα έκαψαν το χωριό. Από τους γέροντες του χωριού άλλους σκότωσαν κι άλλους έκαψαν ζωντανούς. Θύματα της θηριωδίας τους υπήρξαν οι: Κώστας Τσόμπος, Ευάγγελος Κιτσοκώστας, Σταύρος Γκόλιας, Αθανάσιος Βακράκος (από Λεπενού που έμενε στο χωριό) Παναγιώτης Ταπραντζής και Πανωραία Φατσιλέτου. Οι Ιταλοί συνέχισαν το καταστροφικό τους έργο καίγοντας με τη σειρά τα χωριά Αγράμπελο, Πρόδρομος και Μαχαιρά.
